Đền thánh mẫu tại thôn 5, xã Xuân Lam, huyện Nghi Xuân

Hoàng Hậu Ngọc Trần, tên thật là Phạm Thị Ngọc Trần (sinh năm 1386 tại huyện Lôi Dương (nay là huyện Thọ Xuân) tỉnh Thanh Hóa, từ trần ngày 24 tháng 3 năm 1425) là một liệt nữ trung hiếu vẹn toàn.

Những ngày đầu của cuộc khởi nghĩa Lam Sơn, bà đã cùng Bình định vương Lê Lợi và các tướng sỹ xông pha trận mạc. Ngày 24 tháng 3 năm 1425, khi đánh thành Trào Khẩu, Nghệ An, Hoàng hậu Ngọc Trần đã tự hiến mình cho Thuỷ thần trên dòng Sông Lam để Thần phụ hộ cho nghĩa quân thắng giặc. Sau khi hiến thân, thi thể của bà đã được quản tại Núi Na, làng Lộc Điền, tổng Tam Đăng (nay là thôn 5, xã Xuân Lam, huyện Nghi Xuân, tỉnh Hà Tĩnh).

Để đền đáp công ơn của bà, Lê Thái Tổ đã lập con trai của bà là Lê Nguyên Long lên kế vị, lấy hiệu là Lê Thái Tông.

Tháng 6 năm Giáp Dần 1434, Vua Lê Thái Tông truy tôn mẹ làm Cung từ Quốc Thái Mẫu thờ ở Thái miếu. Tháng 2 năm Đinh Tỵ 1437, truy tôn làm Cung từ Quang phục Quốc Thái Mẫu. Tháng 12 cùng năm, truy tôn làm Hoàng Thái Hậu. Đền được trùng tu vào năm Canh Thìn, thời vua Tự Đức. Năm 1996, Đền tiếp tục được chính quyền và Nhân dân trùng tu, tôn tạo lại.

Điện Hiến Nhân (nay được gọi Đền Thánh Mẫu) có cấu trúc theo thể Hậu Am – Tiền Miếu. Thượng điện 2 gian, gian trong là phần mộ, gian ngoài là hương án. Bái đường rộng 3 gian để dân chúng cúng tế. Năm 2008 phần mộ và điện thờ Hoàng Hậu Ngọc Trần được UBND tỉnh Hà Tĩnh công nhận Di tích lịch sử văn hoá cấp tỉnh.

Vào dịp 24/3 Âm lịch, xã Xuân Lam đều tổ chức ngày giỗ Thánh Mẫu tại Đền theo nghi thức cổ truyền của dân tộc. Lễ giỗ năm nay được tổ chức từ 7h ngày 23/4 đến ngày 24/4.

PV